Энергия кодун көөр

{{Физиктиг хемчег|Ат=Энергия|Демдээ=<math>\ E</math>, <math>\ W</math>|Хемчээли=<math>L^2MT^{-2}</math>|СИ=[[Джоуль|Дж]]|СГС=[[эрг]]|Примечания=}}
[[Файл:Sun_in_February_(black_version).jpg|мини|[[Хүн (сылдыс)|Хүн]] Чер кырында амыдыралды хандырып турар энергияның үнген дөзү.]]
'''Энергия''' ({{lang-grc|ἐνέργεια}} — ажыл, кылдыныг, күш, күчү) — материяның аңгы-аңгы шимчээшкиннериниң болгаш бот-боттары-биле харылзаазын илереткен хемчээл, материяның шимчээшкининиң бир байдалындан өске байдалынче кирип турарының хемчээлин илереткен физиктиг величина. 

«Энергия» деп сөстү Аристотель бир дугаар бодунуң «Физика» деп ажылынга ажыглаан, ынчалза-даа ында ол чүгле кижиниң кылып турар ажылынга хамаарыштыр ажыглаттынып турган.

== Энергияны демдеглээри ==
Энергияны '''Е''' деп үжүк-биле демдеглээр ({{Lang-la|[[wikt:energia|'''e'''nergīa]]}} — кылдыныг, ажыл, күчү).

Чылыгның хемчээлин илередирде '''Q''' деп символ ажыглаар ({{Lang-en|'''q'''uantity of heat}} — чылыгның хемчээли).

Дамчыткан энергияның хемчээли кылдыр ажылды демдеглээрде '''A''' деп ({{Lang-de|'''''a'''rbeit''}} (ажыл) азы '''W''' деп символ ({{Lang-en|'''''w'''ork''}} — ажыл) ажыглаар.

Тодаргай үе иштинде энергияның өскерлиишкининиң хемчээли кылдыр күчүнү демдеглээрде '''W''' деп символ ажыглап турар.

Телонуң иштики энергиязын илередирде '''U''' деп сивол ажыглаар.

== Терминниң төөгүзү ==
«Энергия» деп термин грек ''ἐνέργεια'' деп сөстен укталган, бир дугаар Аристотельдиң ажылдарынга «кылдыныг, ажыл» дээн уткаларынга ажыглаттынып турган.
[[Файл:Thomas_Young_(scientist).jpg|мини|Томас Юнг «энергия» деп сөстү бир дугаар амгы утказынга дүүштүр ажыглаан.]]
Лейбниц 1686 болгаш 1695 чылдара бодунуң ажылдарынга «дириг күш» (''vis viva'') деп термин ажыглап турган, ол дээрге, объектиниң деңзизин ооң дүргениниң квадрадынга көвүдеткени деп билип турган, амгы үениң терминологиязының аайы-биле кинетиктиг энергия-дыр.

Маркиза Эмили дю Шатле «Физика ному» ({{Lang-fr|Institutions de Physique}}, 1740) деп ажылында Лейбництиң идеяларын Виллем Гравезандтиң практиктиг хайгааралдары-биле каттыштырган.

1807 чылда Томас Юнг «энергия» деп терминни «дириг күш» деп терминниң орнунга амгы үеде ажыглаттынып турар утказынга дүүштүр ажыглаан.  Гаспар-Гюстав Кориолис ажыл биле кинетиктиг энергияның аразында харылзааны 1829 чылда тодараткан. Уильям Томсон бир дугаар «''кинетиктиг энергия''» деп терминни 1851 чылдан орай эвес үеде ажыглаан, а 1853 чылда Уильям Ренкин бир дугаар «''потенциалдыг энергия''» деп терминни ажыглаан.

1918 чылда энергияның кадагалаттынып артары дээрге-ле үениң трансляционнуг симметриязының математиктиг түңнели-дир барымдаалаттынган. Тодаргайлаарга, энергияның кадагалаттынып артары физиканың хоойлуларының үе эртерге өскерилбезиниң чылдагааны-биле кадагалаттынып турар.

== Энергияның хевирлери ==
Механикада ''потенциалдыг энергия'' (азы телоларның болгаш оларның кезектериниң боттарының аразында азы даштыкы шөлдер-биле харылзаалашканындан тывылган энергия) база ''кинетиктиг энергия'' (шимчээшкинниң энергия) деп ийи энергия дугайында билиишкиннер бар. Оларның түңү ''долу механиктиг энергия'' деп адаттынып турар.
{{энергия}}
Шөлдерниң шупту хевирлери энергиялыг болур: электримагниттиг, гравитациялыг (тыртыжыынкынның) болгаш атомнуг (ядролуг) энергиялар.

== Энергия биле ажыл ==
Энергия дээрге, физиктиг системаның ажыл кылып болгу дег магадылалының хемчээли болур. Чижээлээрге, телонуң долу механиктиг энергиязының өскерлиишкинни сан талазы-биле алырга, телога чоруткан механиктиг ажылдың хемчээлинге дең болур. Ынчангаш энегрия болгаш ажыл сан-биле чаңгыс хемчээл-биле илереттинер.

== Хамаарылгалыының тускай теориязында ==

=== Энергия биле деңзи ===
Хамаарылгалыының тускай теориязында деңзи-биле энергияның аразында '''[[Эйнштейн, Альберт|Эйнштейнниң]] формулазы-биле''' илереттинер харылзаа бар:

: <math>E = mc^2,</math>

: ында <math>E</math> — системаның энергиязы;
: <math>m</math> — ооң деңзизи;
: <math>c</math> — вакуумда чырыктың дүргени.

== Энергияның үндезиннери ==
[[Файл:Energy_and_life.svg|мини|Кижиниң энергиязын болгаш чуртталгазын көргүскени.]]Энергияның үндезиннерин ийи кезекке чарып болур: ктап тургустунмас болгаш үргүлчү турар. Энергияның катап тургустунмас үндезиннеринге нефть, газ, хөмүр, уран д.о.ө. хамааржыр. Үргүлчү турар үндезиннерге Хүннүң, хаттың, ГЭС-тен алыр энергияларны киирип болур.
{| class="standard"
 |+Энергияның катап тургустунмас үндезиннери болгаш оларның хемчээлдери{{Sfn|Алексеев|1978|страницы=134}} 
 |Үндезининиң хевири
|Курлавыры, Дж
 |-
 |Термоядролуг энергия
|3,6·10<sup>26</sup>
 |-
 |Ядролуг энергия
|2·10<sup>24</sup>
 |-
 |Нефть биле газтың химиктиг энергиязы
|2·10<sup>23</sup>
 |-
 |Черниң иштики чылыы
|5·10<sup>20</sup>
 |}
{| class="standard"
 |+Энергияның катап тургустунар үндезиннери болгаш оларның хемчээлдери{{Sfn|Алексеев|1978|страницы=134}} 
 |Үндезинниң хевири
|Курлавыры, Дж
 |-
 |Хүннүң энергиязы
|2·10<sup>24</sup>
 |-
 |Далай көдүрлүрүнүң энергиязы
|2,5·10<sup>23</sup>
 |-
 |Хаттың энергиязы
|6·10<sup>21</sup>
 |-
 |Хемнерниң энергиязы
|6,5·10<sup>19</sup>
 |}

== Демдеглелдер ==
{{Примечания}}

== Литература ==

* Добиаш А. А. Энергия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
* {{Ном|автор=[[Паули, Вольфганг|Паули В.]]|заглавие=Общие принципы волновой механики|место=М.|издательство=Гостехтеориздат|год=1947|страниц=332|isbn=|ref=Паули}}
* {{Ном|автор=[[Широков, Юрий Михайлович|Широков Ю. М.]], [[Юдин, Николай Прокофьевич|Юдин Н. П.]]|заглавие=Ядерная физика|место=М.|издательство=Наука|год=1972|страниц=670|isbn=|ref=Широков}}
* {{Ном|автор=[[Пономарёв, Леонид Иванович|Пономарёв Л. И.]]|заглавие=Под знаком кванта|место=М.|издательство=Наука|год=1989|страниц=368|isbn=5-02-014049-X|ref=Пономарев}}
* {{Ном|автор=[[Алексеев, Георгий Николаевич|Алексеев Г. Н.]]|заглавие=Энергия и энтропия|место=М.|издательство=Знание|год=1978|страниц=192|isbn=|ref=Алексеев}}

== Шөлүглер ==

* [http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4753.html Энергия] в Физической энциклопедии