Алюминий

testwiki деп сайттан
imported>InternetArchiveBot (Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5) 01:06, 28 Тос айның 2023 хевири
(ылгал) ← Эрги арын | Сөөлгү хевири (ылгал) | Чаа арын → (ылгал)
Перейти к навигации Перейти к поиску

Майык:Периодтуг системаның элементизи

Алюминийни ийи удаа болбаазырадып болур деп айтып турар демдеглээшкин

Алюминий (алюмииний Al, Майык:Lang-la) — химиктиг элементилерниң периодтуг системазының үшкү периодунуң 13-кү бөлүүнүң элементизи. Атомнуг дугаары 13. Алюминийниң бөдүүн бүдүмели — мөңгүннелчек ак өңнүг чиик металл. Чер картында эң делгереңгей металл болгаш үш дугаар делгереңгей элемент.

Майык:-

Төөгү

Бир дугаарында алюминийни 1825 чылда Ганс Эрстед үндүрүп алган. Калий амальгамазы-биле алюминий хлоридти изидип тургаш каттап тургузупкан.

Орайтады Фридрих Вёлер ол арганы сайзыраткан, алюминий хлоридти каттап тургузарда арыг калийни ажыглаан, алюминийниң шынарларын тодараткан.

Үлетпүр аргазы-биле алюминийни бир дугаарында Сент-Клер Девиль 1854 чылда Эрстедтиң аргазы-биле, калийни ындыг кончуг айыылдыг эвес натрий-биле солупкаш, үндүрген.

Алюминийни глинозёмдан үндүнер электролитиктиг арганы делгеми-биле ажыглаары сайзыраваанда, алюминийниң өртээ алдынның өртээнден аар турган.

Россияга алюминийни «дойдан үнген мөңгүн» (Майык:Lang-ru) деп адап турган, чүге дээрге дойнуң тургузуунда глинозём (алюминий оксид Al2O3) бар.

Бойдуста делгереңгейи

Черниң картында делгереңгейи-биле алюминий металлдар аразында 1-ги черни, элеметилер аразында 3-кү черни эжелеп турар (1-ги черде кислород, 2-ги черде кремний). Янзы-бүрү шинчилелдер медээлери-биле, алюминийниң Черниң картында массалыг концентрациязы 7,45—8,14 % деп санаттынып турар[1]

Алюминийниң химиктиг активтии бедик болгаш, бойдуста чүгле каттыжыышкыннар хевиринде турар. Алюминийниң минералдарының чамдыктары:

Бойдус сугларында каттыжыышкыннар хевиринде турар, чижээ, алюминий фторид. Россияның сугларында алюминийниң концентрациязы 0,001 — 10 мг/л. Далай суунда 0,01 мг/л[2].

Үндүрери

Алюминийниң кислород-биле химиктиг харылзаазы аажок быжыг. Ынчангаш өске металлдарны ышкаш оларның оксидтеринден үндүрер арга алюминийге болдунмас.

Алюминийниң амгы шагның үндүрер аргазын 1886 чылда американ химик-инженер Чарльз Холл болгаш француз химик-инженер Поль Эру бот-боттарындан хамаарылга чокка болбаазыраткан. Ооң утказы болза алюминий оксидти Al2O3 хайылган криолитке Na3AlF6 эзилдирери, графит электродтар дузазы-биле электролизтээри болуп турар. Ол процесс электри энергиязының чарыырының талазы-биле чарыгдалдыг болуп турар, ынчангаш үлетпүрге чүгле XX-ги вектен тура ажыглаттынып эгелээн.

Хайылган криолитке электролиз:

𝟤𝖠𝗅𝟤𝖮𝟥Na3[AlF6]𝟦𝖠𝗅+𝟥𝖮𝟤

1000 кг алюминийни бүдүрерде 1920 кг глинозём, 65 кг криолит, 35 кг алюминий фторид, 600 кг графит электродтар (анодтар), 17 МВт·ш (~61 ГДж) электри энергиязы херек[3].

Алюминийни үндүрериниң лабораторлуг аргазын 1827 чылда Фридрих Вёлер ажыткан: изидиишкинге агаар чокка алюминий хлоридти калий-биле каттап тургузуушкуну:

𝖠𝗅𝖢𝗅𝟥+𝟥𝖪𝟥𝖪𝖢𝗅+𝖠𝗅

Физиктиг шынарлар

99,9998 % арыг алюминийниң микроструктуразы, көстүп турар секторнуң хемчээли 55×37 мм хире

Алюминий чиик металлдарга хамааржып турар (сырыйы — 2712 кг/м³). Мөңгүннелчек өңнүг. Техниктиг алюминий 658 °C-ка хайлыр, арыг алюминийниң хайлыышкын температуразы 660 °C. Хайныышкынының температуразы 2518,8 °C. Электри ток биле чылыг чорудары улуг — 3,7·107См/м (честиң чорударының 65 %-зу) биле 203,5 Вт/(м·К).

Химиктиг шынарлар

Алюминий гидроксид

Нормалыг байдалдарга алюминийни чиңге болгаш быжыг оксид шып турар, ынчангаш кислород, күгүрлүг кислота (конц.) азы азоттуг кислота-биле (изидиишикин чокка) реакцияже кирбес, ынчалза-даа концентрациязы бичии күгүрлүг кислота болгаш дус кислотазы-биле кирер. Ол ачызында алюминий коррозияга алыспас, ынчангаш үлетпүрде делгеми-биле негеттинип турар. Ынчалза-даа оксидтиг карты үрелирге (чижээ, аммоний NH4+ дустарының эзиндилери-биле дегжир болза) алюминий активтиг металл апаар.

Бөдүүн бүдүмелдер-биле реакциже белен кирер:

𝟦𝖠𝗅+𝟥𝖮𝟤𝟤𝖠𝗅𝟤𝖮𝟥
𝟤𝖠𝗅+𝟥𝖧𝖺𝗅𝟤𝟤𝖠𝗅𝖧𝖺𝗅𝟥(𝖧𝖺𝗅=𝖢𝗅,𝖡𝗋,𝖨)
  • өске металл эвес бүдүмелдер-биле (изидиишкинге):
𝟤𝖠𝗅+𝟥𝖥𝟤𝟤𝖠𝗅𝖥𝟥
𝟤𝖠𝗅+𝟥𝖲𝖠𝗅𝟤𝖲𝟥
𝟤𝖠𝗅+𝖭𝟤𝟤𝖠𝗅𝖭
𝟦𝖠𝗅+𝟥𝖢𝖠𝗅𝟦𝖢𝟥

Нарын бүдүмелдер-биле:

𝟤𝖠𝗅+𝟨𝖧𝟤𝖮𝟤𝖠𝗅(𝖮𝖧)𝟥+𝟥𝖧𝟤
  • бус-биле (бедик температурага):
𝟤𝖠𝗅+𝟥𝖧𝟤𝖮t𝖠𝗅𝟤𝖮𝟥+𝟥𝖧𝟤
𝟤𝖠𝗅+𝟤𝖭𝖺𝖮𝖧+𝟨𝖧𝟤𝖮𝟤𝖭𝖺[𝖠𝗅(𝖮𝖧)𝟦]+𝟥𝖧𝟤
𝟤𝖠𝗅+𝟨𝖭𝖺𝖮𝖧𝟤𝖭𝖺𝟥𝖠𝗅𝖮𝟥+𝟥𝖧𝟤
𝟤𝖠𝗅+𝟨𝖧𝖢𝗅𝟤𝖠𝗅𝖢𝗅𝟥+𝟥𝖧𝟤
𝟤𝖠𝗅+𝟥𝖧𝟤𝖲𝖮𝟦𝖠𝗅𝟤(𝖲𝖮𝟦)𝟥+𝟥𝖧𝟤
  • Изидиишкинге концентрациязы бедик кислоталар-биле эстир дустар тургузуп:
𝟤𝖠𝗅+𝟨𝖧𝟤𝖲𝖮𝟦𝖠𝗅𝟤(𝖲𝖮𝟦)𝟥+𝟥𝖲𝖮𝟤+𝟨𝖧𝟤𝖮
𝖠𝗅+𝟨𝖧𝖭𝖮𝟥𝖠𝗅(𝖭𝖮𝟥)𝟥+𝟥𝖭𝖮𝟤+𝟥𝖧𝟤𝖮
𝟪𝖠𝗅+𝟥𝖥𝖾𝟥𝖮𝟦𝟦𝖠𝗅𝟤𝖮𝟥+𝟫𝖥𝖾
𝟤𝖠𝗅+𝖢𝗋𝟤𝖮𝟥𝖠𝗅𝟤𝖮𝟥+𝟤𝖢𝗋

Ажыглал

Өртек-үне

Бүдүрүүшкүн

Биологтуг роль

Ҫутҫанталӑкра анлӑ сарӑлнине пӑхмасӑрах халӗ метаболизмра алюминипе усӑ куракан пӗр чӗрӗ чӗрчун та паллӑ мар-вӑл" вилӗ " металл. Токсин вӑйсӑрлӑхӗ ("йывӑр" металсенчен чылай пӗчӗкрех), анчах та шывра ӳсекен нумай алюмини растворлӑ мар пӗрлешӗвӗсем ирӗлнӗ вӑхӑтра упранаҫҫӗ тата ҫын тата ӑшӑ чӗрчунсем ҫине ӗҫмелли шыв урлӑ сиенлӗ витӗм кӳме пултараҫҫӗ. Наркӑмӑшлӑрах хлоридӑсем, ҫипратсем, ацетатсем, сульфатсем тата ытти те. Ҫыншӑн алюминирен (мг) кг массисем алла лекнӗ чухне токсинла витӗм кӳреҫҫӗ):

алюмини ацетачӗ-0,2-0,4;

гидроксид алюмини-3,7-7,3;

алюмини кӑвас сутакансем-2,9.

Чи малтанах нерв системи ҫине витӗм кӳрет (ЦНС функцийӗ йывӑр чирсем патне илсе пырать). Анчах та алюминирен тунӑ нейтротокслӑх 1960 ҫулсен варринчен тӗпчеме пуҫланӑ, мӗншӗн тесен этем организмӗнче металл пухни ӑна тӗпчеме чӑрмантарать. Яланхи условисенче талӑкра 15 минут таран шывра элемент уйӑрма пултарать. Ҫавӑнпа та пӳресен пайӑр ӗҫ-хӗлне пӑснӑ ҫынсен чи япӑх витӗмӗ палӑрать. Организмран кӑларма май пуррине пӑхмасӑрах алюмини тӗпчевӗсем тӑрӑх шӑмӑсем, пуҫ мими, пӗвер тата пӳресен тӗркисенче пухӑнма пултарать.

Алюминие раҫҫейре хуҫалӑхпа ӗҫмелли шывра тытса тӑмалли нормативра 0,2 мг / л. Ҫав Хушӑрах ку ПККА 0,5 мг таран (е) шывпа тивӗҫтермелли ятарлӑ тытӑм валли тивӗҫлӗ территори енӗпе патшалӑхӑн тӗп санитари врачне ӳстерме пултараҫҫӗ.

Хӑш-пӗр биологи тӗпчевӗсем тӑрӑх, алюмини этем организмне альцгеймер чирне аталантармалли фактор тесе шутланӑ, анчах та ҫав тӗпчевсене каярахпа уҫса панӑ тата пӗр-пӗринпе ҫыхӑну ҫинчен калакан пӗтӗмлетӳ питленӗ.

Алюмини пӗрлешӗвӗсем ҫавӑн пекех алюмини хлорида алюмини никӗсӗ ҫинче антиперпирантсемпе усӑ курнӑ чухне сӗт парӗн ракне хавхалантараҫҫӗ. Анчах та наука даннӑйӗсем ҫакна хирӗҫле кӑтартнисенчен сахалтарах.

Тайылбыр

  1. Короновский Н. В., Якушова А. Ф. Основы геологии Майык:Webarchive
  2. J. P. Riley, G. Skirrow. Chemical Oceanography, V. 1, 1965.
  3. Краткая химическая энциклопедия. Т. 1 (А—Е). — М.: Советская энциклопедия. 1961.
  4. Майык:Книга