Бот-боттарынче күштүг кылдыныг

Майык:Элементарлыг кезектер таблицазы Бот-боттарынче күштүг ядролуг кылдыныг (бот-боттарынче өңнүг кылдыныг, бот-боттарынче ядролуг кылдыныг) — физикада дөрт үндезин бот-боттарынче кылдыныгларның бирээзи. Бот-боттарынче күштүг кылдыныгда кварктар база глюоннар, оларның тургустунган кезекчигештери (адроннар, барионнар база мезоннар) киржип турар.

Ол кылдыныг атомнуң ядрозунда болгаш оон-даа бичии деңнелде адроннарда кварктар аразында харылзаа тудуп база нуклоннар (протоннар, нейтроннар) аразында тыржыжыышкынны харыылап турар.

Бот-боттарынче күштүг кылдыныгның ачызында атомнарның ядроларын быжыг система кылдыр тургузуп турар ядролуг күштер тыптып турар.

Демдеглелдер

Пион-нуклоннуг бот-боттарынче кылдыныг болгаш ооң эң бөдүүн кварктыг модели

Бот-боттарынга күштүг кылдыныг деп билигни эртемче киирери 1930 чылдарда атомнуг ядрода нуклоннарны кандыг күш харылзаштырып турарынга гравитациялыг-даа, электромагниттиг-даа кылдыныглар харыы берип шыдавааны-биле негеттинип келген. 1935 чылда япон физик Х. Юкава бир дугаар нуклоннарның бот-боттарынче кылдыныының теориязын тургузуп кылган. Ол кылдыныг пионнар деп адаар чаа кезекчигештерниң солчулгазының дузазы-биле болуп турар. Пионнарны 1947 чылда экспериментилер дузазы-биле ажыткан.

Бо пион-нуклоннуг теорияда ийи нуклоннуң тыртыжыышкыны азы идиишкини пионну бир нуклон үндүр идиптерге, өске нуклон ону сиңирип ап турар кылдыр тайылбырлап турар. Бо болуушкун бот-боттарынга электромагниттиг кылдыныгда виртуалдыг фотоннар үлежип турарынга дөмей болуп турар. Пионну үндүр иткениниң күжүнүң хемчээли электромагниттиг кылдыныгда ындыг болуушкуннуң күжүнге бодаарга дыка улуг болган, ынчангаш ону бот-боттарынче күштүг кылдыныг деп адаан.

Куду энергияларда ийи нуклоннуң бот-боттарынче ядролуг кылдыныының феноменологтуг тайылбырында потенциалдыг энергияның оператору дараазында хевирлиг болур:

$V(\overrightarrow{r_1},\overrightarrow{r_2},\widehat{{\sigma }_1},\widehat{{\sigma }_2},\widehat{{\tau }_1},\widehat{{\tau }_2})=U_1(\overrightarrow{r})+U_2(\overrightarrow{r})(\widehat{{\sigma }_1}\widehat{{\sigma }_2})+U_3(\overrightarrow{r})S_{12}+(\widehat{{\tau }_1}\widehat{{\tau }_2})\{U_4(\overrightarrow{r})+U_5(\overrightarrow{r})(\widehat{{\sigma }_1}\widehat{{\sigma }_2})+U_6(\overrightarrow{r})S_{12}\}$,

мында $r=r_1-r_2$, $\overrightarrow{r_1},\overrightarrow{r_2}$ — делгемде координаталар, $\widehat{{\sigma }_1},\widehat{{\sigma }_2}$ — Паулиниң операторлары, $\widehat{{\tau }_1},\widehat{{\tau }_2}$ — изотроптуг спинниң операторлары.

Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының амгы байдалы

Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының амгы үеде ниити тургузуун көрээлиңер. Хамыктың мурнунда бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының таваа — квантылыг хромодинамика болуп турар. Бот-боттарынга күштүг кылдыныгны тайылбырлаар аргазы кандыг объект шинчилеттинип турарындан улуг хамааржыр.

Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теория талазы-биле эң шинчилеттинген болгаш теоретикитиг физиканың үндезин кезекчигештер шинчилеп турар эң сайзырап турар адырларының бирээзи. Бот-боттарынга күштүг кылдыныг үндезин бойдустуг деп билдингир-даа болза, ону илередип турар математиктиг хоойлулар дыка нарын, ынчангаш кезек черлерде санаашкын-биле ниити принциптерин үндүрери болдунмас болуп турар.

Ядронуң радиузун дараазында чоокшулалдыг формула-биле санап болур:

$R=r_0{A}^{1/3},$

мында $A$ — ядрода нуклоннарның ниити саны.

Мезоннуң импульзу:

$p_m=\frac{h}{2\pi r_0{A}^{1/3}},$

Мезоннуң шимчевес байдалында массазы:

$m_m=\frac{h}{2\pi c{r}_0{A}^{1/3}}.$

Бир эвес $A=2$ болза:

$m_m=\frac{h}{2\pi c{r}_0{2}^{1/3}}\approx 2,8\times 10^{-28}$ кг.

Күштүг кылдыныгны санаарда амгы үеде күштүг суперкомпьютерлер ажыглаары негеттинип турар. ынчалза-даа кезек санаары берге параметрлерни дыка ылаптыг санап үндүрүп кээр болуп турар. Чижээлээрге, протоннуң массазын санап кээрге, шын протоннуң массазындан чүгле 2 % эвээш кылдыр санап каан.

2010 чылда санаашкыннар дузазы-биле u биле d-кварктарның массазы дыка дүрген санатына берген: частырыглыы 30 %-дан 1,5 % чедир эвээжээн.

Литература

• Майык:Чүүл
• Майык:Чүүл

Шөлүглер

• Майык:Шаблон:Cite web
• Майык:Шаблон:Cite web
• Майык:Шаблон:Cite web
• Видео Лекции: Теория электрослабых взаимодействий (профессор Черняк В. Л., 2013 г.)