Физиктиг терминнер тайылбыры

Физиктиг терминнер – физика эртеминге хамаарышкан терминнер, оларның тайылбыры.

Архимед күжү

Сила Архимеда – Архимед күжү. Хей (газ) болгаш өске-даа суук чүүлдерже кандыг бир чүвени киир сугарга, дедир үндүр идип турар күш:

$F_A=\rho gV,$

кайда $\rho$ — сууктуң (хейниң) дыгыйы, g доктаамал коэффициент = 9,8 (чамдыкта 10 деп мугурлаар), а $V$ — суккан чүүлдүң хемчээли (азы чүүлдүң суккан кезээ).

Кажан Архимед күжү аарының күжүн деңнептерге, ынчан чүүл хостуг салдап эгелээр.

Архимед хумуңчугажы

Ведёрка Архимеда – Архимед хумуңчугажы. Архимед күжүн дуржулга кырынга бадыткап көргүзер бичии хумуңдан, ооң иштинге өйлежи бээр цилиндрден болгаш, күш хемчээр динамометрден тургустунган херексел.

Ампер күжү

Сила Ампера – Ампер күжү. Сорунзалыг(магниттиг) шөлдүң талазындан, ток дамчыдып эртип турар сывырындакче, кылдынныг берип турар күш:

$d\overrightarrow{F}=\overrightarrow{j}\times \overrightarrow{B}dV$.

Лоренц күжү

Сила Лоренца – Лоренц күжү. Сорунзалыг шөлдүң талазындан, шимчеп чоруур октагже(зарядче) кылдыныг күжү:

$𝐅=q(𝐄+[𝐯\times 𝐁])$.

Стокс күжү

Агымның шыйыг оруктары, хавак удурланыышкыны (удуру) F_d, аарының күжү F_g.

Сила Стокса - Стокс күжү. Хей (газ) азы өске-даа суук чүүлдерниң талазындан салдап азы эштип чоруур чүүлдерге шаптык кадар, оларның шимчээшкининге удур күжү:

$F=6\pi r\eta v$

кайда

• $F$ — дүрбүг күжү, азы Стокс күжү,
• $r$ — сферажык объектиң радиузу,
• $\eta$ — сууктуң динамиктиг вязкозу ^{(очулдур)},
• $v$ — частицаның дүргени.

Ньютон дээрбектери

Кольца Ньютона – Ньютон дээрбектери. Калбак, чыыра тыртар линзаны дески шил кырынга салыптарга, линзадан болгаш шилден чайыннаан чырыктың интерференциязының түңнелинде тыптып келир өңнүг дээрбектер.

Ньютон дээрбектери

Броун шимчээшкини

Броуновское движение – Броун шимчээшкини. Суук чүүлдүң (сугнуң) молекулаларының кайы-хамаан чок, ол-бо талаларындан согуушкунунга таварышкаш, кандыг-бир бүдүмелдиң сугга эзилбес кезекчигежиниң уш-баш чок, соксаал чок шимчээшкини. Ону микроскоп дузазы-биле көрүп болур болгаш, сугнуң молеклалрының кайы-хамаан чок, чылыглыг шимчээшкининиң бадыткап турар дуржулга болур.

Молекулаларның броун шимчээшкини

Үттер

Дырки – үттер. Чартык эртирикчилер деп адаар бүдүмелдерде ( кварц, германий...) бир электрону боштунуп чоруй барган атомнарны “үттер” дээр. Олар кадар октарлыг кезекчигештер ышкаш, электрилиг шөлге шимчээр. Оон укталган “Дырочная проводимость полупроводников - чартык эртирикчилерниң үттүг хевирлери” деп термин база бар.

Ажылдың дузалакчылары

Бо ажылды кылырынга Тываның Күрүне Университединиң физика-математика салбырының бешки курузунуң студентилери Алена Достай, Мирослав Манзырыкчы, Ирина Ооржак идекпейлиг киришкен.

Дөзү

1. Хеймер-оол Саая. Педагогика эртеминиң кандидады, ТКУ-нуң физика кафедразының доцентизи. Башкы №2.2002